Tản mạn: Nghệ thuật Khen và Chê

Suy ngẫm đạo lý của người xưa, con người đã chú trọng đến nghệ thuật khen chê. Theo đạo lý của Tuân Tử, một học giả thời cổ đại Trung Quốc: “Người chê ta mà chê phải là thầy ta, người khen ta mà khen phải là bạn ta, những kẻ vuốt ve, nịnh bợ ta chính là kẻ thù của ta vậy.”
Từ tư tưởng nầy, chúng ta ngầm hiểu rằng, nghệ thuật khen chê của người xưa vừa thâm sâu, vừa dễ hiểu, ai cũng có thể làm được. Bởi khi chê đơn giản là phải chê đúng lỗi, đúng chỗ, đúng lúc và người chê phải thấy được đâu là sai, đâu là dở của người mình chê, để từ đó mới chỉ ra được hướng khắc phục cho họ. Rõ ràng người chê phải hoàn toàn xứng đáng làm thầy ta, bởi vì họ hiểu biết hơn ta. Trong cuộc sống nếu không có những người thầy như thế chúng ta không thể nào tiến bộ.

Bình nghị chung về khen chê, chúng ta có thể suy luận: người xưa khuyên đời khi khen, đừng tâng bốc quá trớn, hay khen theo kiểu nịnh bợ, sẽ dẫn dắt người được khen sống tự đắc, ảo tưởng viễn vông. Khi chê người, cũng đừng chê bằng lời chỉ trích, cử chỉ nhục mạ, chê bỏ ghét, chỉ chê không có mở lối khắc phục cho họ. Như vậy người được chê càng cục bộ, tự ti, mặc cảm và nảy sinh mâu thuẩn trong mối quan hệ. Khen chê theo người xưa phải từ lòng chân thành, trân trọng, giúp nhau cùng tiến bộ. Dù là tư tưởng cổ đại nhưng người hiện đại lẩn quẩn hằng mấy chục thế kỷ mãi vẫn chưa vận dụng thông suốt hai chữ, “khen và chê”.

Nhưng đây cũng vẫn còn là lí luận, còn thực tiễn có thể không phải vậy. Bởi kiểm nghiệm riêng mình có đến mấy trăm người bạn, hầu như ai cũng thích mình khen họ, chả ai muốn mình chê họ cả. Trong nhóm bạn ấy cũng có vài chục bạn tương đối thân, lúc họ đang gặp sự cố thì rất ân cần nghe lời khuyên của mình và bạn bè, nhưng khi họ vượt qua cơn khủng hoảng ấy họ không còn thiết tha với những điều đã từng giúp họ, có nghĩa tình bạn từ ấy cũng phai đi. Duy nhất chỉ còn lại một người bạn trong nhóm ấy, luôn luôn muốn nghe lời chê của mình, nên mỗi lần chê bạn ấy mình phải động não thật nhiều và từ đó tình bạn chúng tôi bền chặt hơn.

Lẽ sống đạo lí cũng khó, nếu phải đi khen để tâng bốc ai đó thì không nên đối với ta, mà không đáng đối người được khen. Nhưng thấy việc đúng, việc hay thì nên khen thật tình. Còn khi bè bạn, người thân mắc phải lỗi lầm hay tai vạ, cần ta một lời khuyên thì sao? Nếu ta lặng thinh không giúp họ, rõ ràng ta là kẻ bất bất nghĩa. Còn giúp họ liệu sau nầy có rơi vào trường hợp “Thi ân mặc niệm; thụ ơn mặc vong” hay không? Có mất bạn và người thân ấy không?

Không ai tự làm trái đạo lí, cũng không ai chịu bất nghĩa. Làm người đến lúc nào đó cũng thiên về chân lí, do đó cứ thấy phải là chúng ta làm để không phải hối tiếc, còn mọi việc do người đời phán xét vậy!